नागपञ्चमी : पौराणिक कालका सबैभन्दा विषालु ६ सर्प जसको आज पनि पूजा गरिन्छ

साउन महिनामा शिवका गणहरूको पूजा आराधनाको विशेष महत्व रहेको छ । यसै क्रममा नागपञ्चमी पर्व मनाइन्छ । नाग पञ्चमीलाई साउन शुक्ल पञ्चमी भनिन्छ । यस दिन नागदेवताको पूजा गरी मन्दिरमा रहेको नागदेवताको मूर्तिमा दूध र लावा अर्पण गरिन्छ । यस अवसरमा पौराणिक समयका ती सर्पहरूको विशेषता जसलाई सबैभन्दा विषालु मानिन्थ्यो तर आज पनि पूजा गरिन्छ । तिनीहरूको उत्पत्ति कसरी भयो र तिनीहरूसँग सम्बन्धित विश्वासहरू के हो हेरौं ।
वासुकी नाग

धार्मिक ग्रन्थमा वासुकी नागलाई सर्पको राजा भनिएको छ । यी भगवान शिवको घाँटीमा बेरिएका हुन्छन् । यो प्रजातिको सर्प महर्षि कश्यप र कद्रुको सन्तान मानिन्छ । उनकी श्रीमतीको नाम शतशीर्ष हो । जब माता कद्रुले सर्प बलिमा जलेर खरानी हुने श्राप दिए, तब वासुकी सर्प दौडलाई बचाउन निकै चिन्तित भइन् । त्यसपछि इलपात्रा नामक सर्पले उनीहरूलाई भने कि उनकी बहिनी जरत्कारुबाट जन्मेको छोराले मात्र सर्प यज्ञ रोक्न सक्छ । त्यसपछि राजा वासुकीले आफ्नी बहिनी जरत्कारुलाई जरतकारु ऋषिसँग विवाह गराए । जब समय आयो, जरतकारुले आस्तिक नामक एक विद्वान छोरालाई जन्म दिए । आस्तिकले नै राजा जनमेजयको सर्प बलिलाई आफ्नो मायालु वचन बोलेर रोकेका थिए । नागराज वासुकीको डोरी सागर मन्थनका बेला बनेको मानिन्छ ।

शेषनाग

शेषनागको अर्को नाम अनन्त पनि छ । जब शेषनागले आफ्नी आमा कद्रु र उनका भाइहरूले ऋषि कश्यपकी दोस्रो पत्नी विनतालाई धोका दिएको देखे, तब उनले आमा र भाइहरूलाई छोडेर गन्धमादन पर्वतमा तपस्या गर्न थाले । उनको तपस्याबाट प्रसन्न भएर ब्रह्माले उनको मन धर्मबाट कहिल्यै विचलित नहुने वरदान दिए । ब्रह्माले शेषनागलाई पनि भने पृथ्वी निरन्तर हल्लिरहन्छ, त्यसैले यसलाई आफ्नो हुडमा राखेर स्थिर गर्नु । यसरी शेषनागले सम्पूर्ण पृथ्वीलाई आफ्नो कुण्डमा राखे । क्षीरसागरमा भगवान विष्णु शेषनागको शैयामा विराजमान छन् । धार्मिक ग्रन्थका अनुसार भगवान श्रीरामका कान्छा भाइ लक्ष्मण र श्रीकृष्णका जेठा भाइ बलराम शेषनागका अवतार थिए ।

तक्षक सर्प

नर्कमा बस्ने आठ सर्पमध्ये तक्षक एक हो । तक्षकको बारेमा महाभारतमा वर्णन छ । उनीहरुका अनुसार श्रृङ्गी ऋषिको श्रापका कारण तक्षकले राजा परीक्षितलाई टोकेका थिए जसका कारण उनको मृत्यु भएको थियो । तक्षकबाट बदला लिन राजा परीक्षितका छोरा जनमेजयले सर्पको यज्ञ गरेका थिए । यस यज्ञमा धेरै सर्पहरू आएर झर्न थाले । यो देखेर तक्षक देवराज इन्द्रको शरण लिन गए । यज्ञ गर्ने ब्राह्मणहरूले तक्षकको नाममा यज्ञ गर्ने बित्तिकै तक्षक देवलोकबाट यज्ञकुण्डमा पर्न थाले । त्यसपछि आस्तिक ऋषिले उनँलाई आफ्नो मन्त्रद्वारा आकाशमा स्थिर गरे । त्यसैबेला आस्तिक मुनिको सल्लाहमा जनमेजयले सर्पको यज्ञ बन्द गरे र तक्षकको ज्यान बच्यो ।

कर्कोटक सर्प

कर्कोटक शिवको समूह हो । पौराणिक कथा अनुसार सर्पकी आमा कद्रुले सर्प यज्ञमा सर्पलाई जलाएर खरानी हुने श्राप दिएपछि डरले कम्बल नाग ब्रह्माजीको संसार, शंखचुड मणिपुर राज्य, कालिया नाग यमुना र धृतराष्ट्र नाग गए । प्रयाग, इलपत्र ब्रह्मलोक र अरूहरू कुरुक्षेत्रमा तपस्या गर्न गए । ब्रह्माको आदेशमा कर्कोटक नागले महाकाल वनमा महामायाको अगाडि अवस्थित शिवलिङ्गको प्रशंसा गरे । शिवले प्रसन्न भएर भने – सर्पधर्म गर्नेको विनाश हुँदैन । त्यसपछि कर्कोटक सर्प सोही शिवलिंगमा प्रवेश गर्यो । त्यही लिंगलाई कर्कोटेश्वर भनिन्छ ।

कालिया नाग

कालिया नाग यमुना नदीमा आफ्नी पत्नीहरूसँग बस्थे । यमुना नदीको पानी विषाक्त भएर विषालु भएको थियो । यो देखेर श्रीकृष्णले आक्रोशित भएर यमुना नदीमा हाम फाले । त्यसपछि उनको र कालिया नागको बीचमा भीषण युद्ध भयो । श्रीकृष्णले कालिया नागलाई हराए । त्यसपछि कालिया नागका पत्नीहरूले कालिया नागलाई मुक्त गर्न श्रीकृष्णसँग प्रार्थना गरे । त्यसपछि श्रीकृष्णले उनीहरूलाई भने तिमी सबैले यमुना नदी छोडेर अन्यत्र बस्नुपर्छ । श्रीकृष्णको सल्लाहमा कालिया सर्प परिवारसहित यमुना नदी छोडेर अन्तै कतै गए ।-गीतिका दुबे, नभाटा