वर्षायाममा विषालु जंगली च्याउले जनस्वास्थ्यको लागि निम्त्याउँछ खतरा – डा. केदार कार्की

वर्षायाम सुरु हुने बित्तिकै यस क्षेत्रमा च्याउ उम्रन्छ, जुन ग्रामीण क्षेत्रमा तरकारीको रूपमा खाइन्छ, तर यसका धेरै प्रजातिहरू विषाक्त हुन्छन् । यस कारणले गर्दा विषाक्त च्याउको सेवनका कारण खाद्य विषाक्तता भइरहेको छ । संसारमा ४० प्रजातिहरू बाहेक, अन्य सबै च्याउ खाँदा स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर परिरहेको छ । गाउँलेहरूले च्याउ प्रजातिहरू बीचको भिन्नता नबुझेका कारण यो समस्या भइरहेको छ । फरेस्ट बटन च्याउ र ओइस्टर च्याउ प्रजातिका च्याउहरू खानामा प्रयोग गरिन्छ ।

एक बटन ओइस्टर च्याउ प्रजातिहरू मानिसका लागि स्वस्थकर हुन्छन् । तिनीहरूको प्रयोगले शरीरलाई पोषण प्रदान गर्दछ । अर्कोतर्फ, वर्षायाममा जंगलमा उम्रने धेरैजसो च्याउ प्रजातिहरू हानिकारक हुन्छन् । तिनीहरूबाट बच्नु महत्त्वपूर्ण छ ।

च्याउ तरकारी, सलाद वा अचार बनाउन प्रयोग गरिन्छ । च्याउमा भिटामिन बी, डी, पोटासियम, कपर, आइरन, फाइबर र सेलेनियम जस्ता पोषक तत्वहरू हुन्छन् जुन हाम्रो स्वास्थ्यको लागि फाइदाजनक हुन्छन् । बजारमा धेरै प्रकारका च्याउहरू उपलब्ध छन् । तर किन्दा च्याउलाई राम्रोसँग पहिचान गर्नु धेरै महत्त्वपूर्ण छ, अन्यथा यो हाम्रो स्वास्थ्यको लागि हानिकारक साबित हुन सक्छ ।

यदि तपाईंलाई पनि वर्षाको समयमा च्याउको तरकारी खान मन पर्छ भने सावधान रहनुहोस् । यी दिनहरूमा वर्षाको समयमा विभिन्न प्रकारका च्याउहरू देखिन्छन्। जसमा जंगलमा पाइने च्याउ पनि पर्छन् । यस्तो अवस्थामा धेरै पटक च्याउ विषाक्त र खराब हुन्छन् । जसको सेवनले तपाईं गम्भीर बिरामी पर्न सक्नुहुन्छ र अस्पताल जानु पर्न सक्छ । धेरै पटक यस्ता समाचारहरू आउँछन् कि च्याउ खाएपछि सम्पूर्ण परिवार बिरामी पर्छन् । विषाक्त च्याउ खाँदा खाद्य विषाक्तताको घटनाहरू देखा पर्छन् । त्यसैले, च्याउको तरकारी खानु अघि, यसको राम्ररी जाँच गर्नुपर्छ । जंगलमा पाइने च्याउमा धेरै प्रकारका खतराहरू छन् । त्यसैले, तिनीहरूलाई राम्ररी पहिचान गरेर सेवन गर्नुपर्छ ।

हाल अखबारमा दिनहुँजसो जंगली च्याउको विषाक्तताले प्रभावित हुनेहरूको समाचार आउने गरेको छ । वर्षायाम सुरु हुना साथ बारीको डिलमा मात्र नभई चारैतिर च्याउ उम्रिन सुरु हुन्छ । यसैसँग विषालु च्याउ खाएर सिकिस्त हुने वा मृत्युवरण गर्ने जस्ता घटना हाम्रो मुलुकमा प्रशस्त सुन्न/देख्न पाइन्छ । च्याउ जरा र पात नभएको, फूल नफुल्ने सूक्ष्म रेसाहरूले बनेको सानो वनस्पती हो । हालसम्म मुलुकमा १ हजार १ सय २१ प्रजातिका जंगली च्याउ पाइने गरेका छन्, तीमध्ये १ सय ४७ प्रजाति खान योग्य, ६५ प्रजाति विषालु र ७३ प्रजातिका च्याउ औषधीय गुण भएका छन् ।

हालसम्म पूर्वीय र पश्चिमी विज्ञानमा विषालु च्याउ चिन्ने कुनै शतप्रतिशत प्रमाणित तरिका छैन ।’ विषालु च्याउका ६५ प्रजातिमध्ये ’एमानिटा’ जातको च्याउ बढी विषालु हुन्छ । एमानिटा प्रजातिमा सिजेरिया, तीनवटा उपप्रजाति भएको हेमिवाफा र चेपांगियाना खान हुने च्याउ हुन् । अरू बाँकी अत्यन्त विषालु हुन्छन् । एमानिटा प्रजातिका खान हुने र खान नहुने च्याउ उस्ताउस्तै देखिन्छन् । ’एमानिटा भर्ना र एमानिटा भाइरोसा प्रजातिको च्याउको सानो टुक्रा खाए एक घन्टाभित्रै मृत्यु हुन सक्छ । खान हुने र नहुने च्याउ उस्ताउस्तै देखिने भएकोले सकेसम्म नचिनेको, जंगली च्याउ नखानु नै राम्रो । ’विषालु च्याउ उपयोग सम्बन्धी घटना मधेसको दाँजोमा भने पहाडी क्षेत्रमा प्रशस्त मात्रामा पाउने गरिन्छ ।

मधेसमा कम मात्रामा च्याउको विविधता पाइन्छ भने त्यहा च्याउ संकलन गरेर खाने बानी समेत हुँदैन । मधेसमा सबैभन्दा बढी गोब्रे च्याउ पाइन्छ । ’मधेस र पहाडमा देखिने च्याउमा भिन्नता हुन्छ । कुन जंगली च्याउ खान हुने हो र कुन विषालु हो भन्ने फरक छुट्टयाउने कुनै आधारै छैन । यसैले जंगली च्याउ नखानु नै राम्रो ।’ ’गाउँघरमा खानयोग्य च्याउ छुट्टयाउन सक्ने व्यक्तिले कुनै वैज्ञानिक आधारबाट नभई अनुभवको आधारमा यो क्षमता हासिल गरेका हुन्छ । न्कुनै पनि जंगली च्याउलाई शंकाको घेरामा राख्न सकिन्छ ।’ गाउँघरमा च्याउ संकलन गर्नेहरूले खानयोग्य च्याउ खोज्नु संयोगको कुरा मात्र रहेको हुन्छ ।

“रुग्दा“ वा “खुख्री“ भनेर चिनिने विषालु जंगली च्याउले वर्षायाममा जनस्वास्थ्यको लागि खतरा निम्त्याउँछ । धेरै पटक मानिसहरूले ज्ञान बिना नै तिनीहरूलाई खान्छन्, जसले गम्भीर रोग वा मृत्यु पनि निम्त्याउन सक्छ । वर्षायाममा, ओसिलोपनको कारण विषालु च्याउ सजिलै बढ्छ, जसले गर्दा तिनीहरूलाई फेला पार्ने सम्भावना बढ्छ । धेरै पटक मानिसहरूले ज्ञान बिना नै जंगली च्याउ खान्छन्, जसले गर्दा जोखिम बढ्छ । जंगली च्याउका धेरै प्रजातिहरू छन्, र केही विषालु च्याउ खान मिल्ने च्याउ जस्तै देखिन्छन्, जसले गर्दा तिनीहरूलाई पहिचान गर्न गाह्रो हुन्छ ।

विषालु जंगली च्याउबाट हुने खतराः
विषालु च्याउमा विषाक्त पदार्थहरू हुन्छन् जसले कलेजो, मिर्गौला र अन्य अंगहरूलाई क्षति पु¥याउन सक्छ । जंगलबाट ल्याएको विषालु च्याउको सेवनले कलेजो, मृगौला, मस्तिष्क, मुटु, आँखा, मांसपेसी, फोक्सो लगायतमा असर पर्छ । अनि सेवनकर्ताको मृत्यु समेत हुन सक्छ । ’विषालु च्याउ खाँदा ग्यास्ट्रोइन्टराइटिस (झाडावान्ता) हुन्छ, तत्काल उपयुक्त उपचार हुन नसक्दा प्रभावितको मृत्यु हुन्छ । विषालु च्याउको अर्को प्रभाव भनेको कलेजोले काम गर्न छोड्नु हो । यसले मृगौलालाई समेत क्षतिग्रस्त पार्छ । केही विषालु च्याउ खाँदा बान्ता, पखाला, पेट दुख्ने, र गम्भीर अवस्थामा अंग विफलता वा मृत्यु पनि हुन सक्छ ।
विषालु च्याउको सेवनले सुरुमा जिब्रो सुन्निने, ¥याल आउने, रिँगटा लाग्ने, बान्ता आउने, टाउको दुख्ने र पखाला लाग्ने जस्तो लक्षण देखिन्छ । यस्ता लक्षण देखिए पनि बिरामीहरूले अलिक पछि सन्चो समेत अनुभव गर्न सक्छन् । तर बिरामीहरूमा दुई वा तीन दिनपछि कलेजो र मृगौलामा असर देखा पर्छ । कम विषाक्तता भएको च्याउ सेवन गर्नेहरूको एकदेखि दुई साताभित्र मृत्यु हुन्छ । उच्च विषाक्तता भएका च्याउले भने एक घन्टाभित्र पनि रोगीको ज्यान लिन सक्छ । अन्तिम अवस्थामा गरिएको उपचार असफल हुन सक्ने भएकोले सुरुमा बान्ता आउने, टाउको दुख्ने र पखाला लाग्ने जस्तो लक्षण देखिएलगत्तै चिकित्सकसँग उपचार गराउनुपर्छ ।

उपचार : विषालु च्याउले स्नायुमा समेत असर गर्छ । ’हेल्थ पोस्टको स्तरमा यस्ता रोगी आए सबैभन्दा पहिले शरीरमा पानीको कमी हुन दिनु हुन्न । यसलाई नियन्त्रण गर्नुपर्छ।पानीको कमीलाई नियन्त्रण गरेपछि बिरामीलाई एक्टिभेटेड चारकोल दिएर कलेजो र मृगौला विशेषज्ञ उपलब्ध रहेको स्वास्थ्य केन्द्रमा पठाउनुपर्छ ।’ ’एक्टिभेटेड चारकोलले भुँडीबाट विषलाई सोस्छ, रगतमा जान दिँदैन।यो प्रक्रिया अपनाएर कलेजो र मृगौला विशेषज्ञ उपलब्ध रहेको ठाउँमा पठाउँदा रोगीको ज्यान जोगाउन सकिन्छ ।’ समयमै कलेजो र मृगौलाको उपचार गरे बाँच्ने सम्भावना हुन्छ । विषालु च्याउ खाएर हुने मृत्युदर १० देखि २० प्रतिशतसम्म देखिएको छ । विषालु च्याउ खाएपछि हुने

झाडावान्ताको उपयुक्त उपचार नहुँदा रोगीको ज्यान जाने गरेको छ । ग्यास्ट्रोइन्टराइटिसको लक्षण भएकाहरूको शरीरमा पानीको स्तरलाई कम हुन दिनु हुँदैन । ’शरीरमा पानीको स्तरलाई नियमित गर्दै आधार दिने उपचार प्रक्रियाले मृगौलालाई जोगाउन सकिन्छ । उपचारमा भने विशेषज्ञ भएको ठाउँमा पुग्नु आवश्यक हुन्छ । ’विषालु च्याउले कलेजोलाई नष्ट पार्ने विषाक्त प्रभावविरुद्घ दिइने एन्टिडोट –विषभारक) उपलब्ध रहेको छ । उपयुक्त उपचार भए पनि जंगली च्याउ जतिसुकै खानयोग्य लागे पनि नखानु नै राम्रो हो ।’ उनका अनुसार, जंगली च्याउमध्ये कुन खान योग्य छ भन्ने कुरा प्रयोगशालामा वैज्ञानिक परीक्षण गरेपछि मात्र यकिन गर्न सकिन्छ, परम्परागत तरिकाको कुनै भर हुन्न ।

खेती गरिएको खान योग्य च्याउ नै उपयोग गर्नुपर्छ ।’वर्षेनि विषालु च्याउले हुने गरेको मृत्यु एमानिटा बाहेक जलेरिना र गाइरोमित्रा पनि उक्तिकै विषालु प्रजातिको च्याउ रहेकोले यी सबैको फोटो भएको पम्पलेट गाउँस्तरसम्म वितरण गर्न स्वास्थ्य र कृषि मन्त्रालयले संयुक्त रूपमा पहल गर्नुपर्छ र यसलाई जनस्वास्थ्य कार्यक्रम अन्तर्गत गाभिनु आवश्यक देखिन्छ ।’ विषालु च्याउ चिन्ने कुनै तरिका सही छैनगाउँघरमा मात्र होइन, सहरमा पनि विषालु च्याउ चिन्ने विभिन्न तरिकाहरूको चर्चा हुने गरेको छ । यसै क्रममा चाँदीको चम्चा वा भाँडोले च्याउलाई छुँदा त्यो कालो भए च्याउलाई विषालु मान्ने अवधारणा पनि व्याप्त छ ।

तर यो पूर्ण गलत रहेको छन । ’चम्किलो रंग भएको च्याउ खानु हुँदैन भन्ने गरिन्छ तर यस्ता च्याउ खानयोग्य समेत नहुनेहुन्छन् । रूखमा उम्रिने च्याउ खान नहुने मान्यता छ, तर खाँदा केही फरक पर्दैन । गोबरमा उम्रिने च्याउ समेत खानयोग्य मानिन्छ । बास्ना आउने च्याउ खान नहुने भन्छन्, तर यसमा समेत कुनै खानयोग्य र कुनै अयोग्य च्याउ रहेको हुन्छ । टिमुर हालेर च्याउ पकाउँदा खान हुने भनिए पनि टिमुरले भने च्याउको विषाक्तता नहटाउने ’कीराले खाएको च्याउ विषाक्त नहुने मान्यता रहे पनि कीराले खाएको केही च्याउ विषालु हुन्छ ।’

च्याउ यसरी पहिचान गर्नुहो : सामान्यतया सेतो बटन च्याउ खानको लागि प्रयोग गरिन्छ। यसको छाता सेतो र गोलो हुन्छ । बजारमा राम्रो पसलबाट ताजा बटन च्याउ पहिचान गर्ने र किन्ने प्रयास गर्नुहोस्। ताजा च्याउ नरम हुन्छ ।

वर्षाको मौसममा, जंगली च्याउ पहाडी क्षेत्र वा चिसो ठाउँमा उम्रन्छ, जसलाई कुकुरमुट्टा पनि भनिन्छ। यो च्याउ जस्तो देखिन्छ तर यसको छाता समतल हुन्छ । यो च्याउ खानबाट बच्नुहोस् किनकि यसमा धेरै हानिकारक तत्वहरू हुन्छन् । जंगली च्याउ खानाले तपाईंलाई बिरामी पनि बनाउन सक्छ । धेरै पटक च्याउ किन्दा, तपाईंले याद गर्नुभएको हुनुपर्छ कि च्याउको माथिल्लो भागमा कालो दाग वा कालो धुलो जस्तो चीज देखिन्छ, त्यस्ता च्याउ खानु हुँदैन ।

च्याउ किन्दा, निश्चित रूपमा यसको माथिल्लो भाग (छाता) जाँच गर्नुहोस् । यदि यसमा साना दाग वा दागहरू छन् भने, यसलाई नकिन्नुहोस्। यो च्याउ खराब भएको संकेत हुन सक्छ । यदि च्याउ सडेको वा भिजेको काठ जस्तो गन्ध आउँछ भने, यसलाई खानबाट बच्नुहोस्। यसका साथै, यदि च्याउमा मीठो गन्ध छ भने, त्यस्ता च्याउ नकिन्नुहोस् । यदि च्याउ असामान्य देखिन्छ वा संकुचित भएर सानो भएको छ भने, तिनीहरूलाई खानबाट बच्नुहोस् ।

खाद्य च्याउ पहिचान गर्नु महत्त्वपूर्ण छ, विशेष गरी जंगलमा पाइने। वन क्षेत्रका गाउँलेहरूलाई थाहा छ कि कसरी पहिचान गर्ने किनभने यो उनीहरूको परम्परागत खानाको एक भाग हो । तर प्रायः यस्तो देखिन्छ कि च्याउको पहिचानको बारेमा अनभिज्ञ व्यक्तिले जंगलमा पाइने विषालु च्याउ खान्छ र त्यसपछि परिणाम भोग्नुपर्छ ।

दाग लागेको, चम्किलो च्याउबाट टाढा रहनुहो :
सामान्यतया खाइने च्याउ सेतो हुन्छ र बाक्लो बटन जस्तो देखिन्छ। त्यही आकर्षक चम्किलो च्याउ पनि खानु हुँदैन । त्यसैले, च्याउ किन्दा यसको माथिल्लो भाग (छाता) जाँच गर्नुपर्छ । यदि च्याउमा साना दागहरू देखिए भने, यसलाई नकिन्ने प्रयास गर्नुहोस् । अर्कोतर्फ, यदि च्याउमा कालो दाग वा फंगस जस्तो केहि छ भने, यी संकेतहरू हुन् कि च्याउ सड्न थालेको छ ।

कुकुरमुत्ता च्याउ : तपाईंले देख्नुभएको होला कि छाता आकारको च्याउ वर्षाको समयमा आफैं उम्रन्छ । पहाडी क्षेत्र वा चिसो ठाउँहरूमा, वर्षाको समयमा धेरै ठाउँमा जंगली च्याउ उम्रन्छ। जसलाई कुकुरमुट्टा भनिन्छ । यो ठ्याक्कै च्याउ जस्तै देखिन्छ । यसको छाता समतल हुन्छ। यी च्याउ विषाक्त हुन्छन् र खाँदा स्वास्थ्य समस्या हुन सक्छ ।

जङ्गलमा पाइने च्याउको सट्टा खेती गरिएको च्याउ खानुहो :
आजकल बजारमा वर्षको १२ महिना च्याउ उपलब्ध हुन्छ। अहिले संस्थाहरूले च्याउ उत्पादन गरिरहेका छन् । जंगलमा पाइने च्याउ खाँदा स्वास्थ्यमा असर पर्न सक्छ, त्यसैले स्वास्थ्यको ख्याल राख्दै कम्पनीहरूले उत्पादन गरेको च्याउ खानु राम्रो हुन्छ ।

जंगली च्याउ स्वादिष्ट खाना हुन सक्छ, तर वर्षाको समयमा विषालु च्याउबाट सावधान रहनु धेरै महत्त्वपूर्ण छ । तपाईंको सुरक्षाको लागि, सुरक्षित रूपमा पहिचान गरिएका च्याउहरू मात्र खानुहोस्, र यदि तपाईंलाई कुनै शंका छ भने, तिनीहरूबाट टाढा रहनुहोस् ।