यदि हामी शब्द र कर्मको भिन्नतालाई स्पष्ट रूपमा अनुभव गर्न चाहन्छौं भने धर्मलाई वातावरणको लेन्सबाट हेर्नुपर्छ । हाम्रा धार्मिक ग्रन्थमा नदीहरूलाई आमाको दर्जा दिइएको छ तर अर्कोतर्फ गंगा–यमुनाजस्ता नदीहरूलाई संसारकै सबैभन्दा प्रदूषित नदीमा परिणत गर्छौं । हामी विभिन्न प्राणी र रुखलाई देवता मान्छौं भने अर्कोतिर नष्ट गर्नमा कुनै कसर बाँकी राख्दैनौं । हावा र पानी हाम्रो जीवनको आधार हो, तर पनि हामीले तिनीहरूलाई सबैभन्दा विषाक्त बनाएका छौं । वातावरणको लागि महत्व र चासो दिने सिद्धान्त र धर्ममा फरक पक्षहरू छन् । धार्मिक ग्रन्थमा मानव शरीरलाई वातावरणको अंश वा पञ्च तत्वले बनेको मानिएको छ, त्यसैले भनिएको छ–
‘शरीर जमिन, जल, स्वर्ग, आकाश, हावा, पाँच तत्वले बनेको छ ।’
नेपालमा धर्म र चाडपर्वहरू एकअर्कासँग घनिष्ट रूपमा जोडिएका छन् । चाडपर्वहरू सभ्यताको प्रारम्भदेखि नै मानव समाजको अभिन्न अंग हुन् । तिनीहरूले मानिसहरूलाई एकअर्कासँग जोड्ने मौका दिन्छ । तर अहिले यस्ता धेरै चाडपर्व वातावरणका लागि समस्या बन्दै गएका छन् र त्यसको औचित्यमा प्रश्न उठ्न थालेका छन् । उदाहरणका लागि दीपावलीलाई लिनुहोस् । दीपावलीमा आतिशबाजीका कारण सास फेर्न गाह्रो हुनु र आँखामा जलन हुनु सामान्य हो । सर्वोच्च अदालतले पटाका बिक्रीमा प्रतिबन्ध लगाए पनि बेलगाम आतिशबाजीले शहरलाई निसास्साउन कुनै कसर बाँकी राखेको छैन ।
सर्वोच्च अदालतले गत वर्ष पटाकामाथि पूर्ण प्रतिबन्ध लगाउन अस्वीकार गर्दै राति ८ देखि १० बजेसम्म आतिशबाजी गर्ने समय तोकेको थियो । अदालतले पटाकाका लागि केही मापदण्ड पनि तोकेको छ । तर अदालतको आदेशको वास्ता नगरी मानिसहरूले आतिशबाजी गरेका थिए। धर्म र आस्थासँग सम्बन्धित विषय भएकाले कानुन र न्याय प्रणाली प्रायः असहाय देखिन्छ ।
यो सत्य हो कि प्रकृति प्रति मानव दृष्टिकोण धर्म द्वारा निर्देशित छ । अमेरिकी इतिहासकार लिन ह्वाइट जूनियरले सन् १९६७ मा साइन्स म्यागजिनमा लेखेका आफ्नो विवादास्पद निबन्धमा भनेका थिए कि प्रकृतिप्रति मानिसको व्यवहार उनीहरूले आफूलाई वरपरका चीजहरूसँग कसरी हेर्ने भन्नेमा भर पर्छ । वातावरणप्रति मानिसको व्यवहार धार्मिक विश्वाससँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ । उनले आफ्नो निबन्धमा लेखेका छन्, “क्रिश्चियन धर्मले वन्यजन्तु संरक्षणलाई महत्त्व दिँदैन, किनभने यसले प्रकृतिमाथि प्रभुत्वको कुरा गर्छ । क्रिस्चियन धर्मले आफ्ना अनुयायीहरूलाई मानिसहरूले आफ्नो आवश्यकता पूरा गर्न प्रकृतिको शोषण गरोस् भनी परमेश्वर चाहनुहुन्छ । तथापि, धेरै इतिहासकारहरूले पछि लिनको विचारलाई अस्वीकार गरे ।
यो पनि सत्य हो कि संसारभरका दस मध्ये आठ जनाले आफूलाई धार्मिक ठान्छन् । धेरै देशहरूमा, धर्म पहिले जस्तो प्रभावशाली नहुन सक्छ, तर यसले मानिसहरूमा व्यापक प्रभाव पारेको छ । भारतमा धर्मको नाममा सरकारहरू बन्छन् र पतन हुन्छन् । नेपालमा धर्म र वातावरणबीच घनिष्ट सम्बन्ध छ । प्रकृतिका सबै अंगहरूलाई सम्मान गरिएको छ, चाहे त्यो जनावर होस् वा वनस्पति । सबै रूख, बोटबिरुवा, जनावर र पक्षीहरूलाई देवताहरूको प्रतीकको रूपमा पूजा गरिन्छ । धतुरा जस्ता विषालु बिरुवालाई पनि भगवान शिवको प्रसाद मानिन्छ । हामीले अन्य ग्रह र नक्षत्रहरूलाई पनि ईश्वरसँग जोडेर पूजायोग्य बनाएका छौं । प्रकृति संरक्षण हाम्रो जीवनशैलीको अभिन्न अंग भएको छ । सनातन हिन्दू दर्शन ‘बाँचौं र बाँच्न दिनुहोस’ को सिद्धान्तमा आधारित छ । नेपालका अधिकांश चाडपर्वहरू प्रकृतिमा केन्द्रित हुन्छन् । यहाँ सर्पलाई दूध खुवाउने चलन छ । हिन्दू धर्म जस्तै इस्लाम, जैन, सिख र बौद्ध धर्मले पनि वातावरण संरक्षणमा जोड दिन्छ ।
सबै धर्ममा वातावरण संरक्षणमा जोड दिँदा र विश्वका दसमध्ये आठ जना धर्मावलम्बी हुँदाहुँदै पनि पृथ्वीको घाउ गहिरो हुँदै गइरहेको विडम्बना नै हो । अहिलेको वातावरणको ह्रास यसअघि कहिल्यै देखिएको थिएन । हावा, पानी, नदी, समुद्र, खाना सबै प्रदूषित हुँदै गइरहेको छ । यस प्रदुषणको नतिजा विश्वको ठूलो जनसंख्याले भोगिरहेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)को प्रतिवेदनमा वायु प्रदूषणका कारण वर्षेनी ७० लाख मानिसको मृत्यु हुने गरेको छ । विश्वका ९३ प्रतिशत बालबालिकाले विषालु हावामा सास फेर्छन् । ल्यान्सेट मेडिकल जर्नलको प्रतिवेदनमा विश्वमा हरेक वर्ष प्रदूषित हावा र पानीका कारण हुने मृत्युको संख्या सबै युद्धका कारण हुने मृत्युभन्दा बढी रहेको उल्लेख छ । धुम्रपान, भोक र प्राकृतिक प्रकोपका कारण हुने मृत्युभन्दा प्रदूषणका कारण मृत्यु हुनेको संख्या ठूलो छ । एड्स, टीबी र मलेरियाले दूषित हावा र पानीले जत्तिको मृत्यु निम्त्याउँदैन ।
औद्योगीकरण, सहरीकरण र बढ्दो जनसङ्ख्यासँगै धार्मिक गतिविधिले पनि वातावरणमा हानि पु¥याइरहेको छ । नेपालमा नदीलाई आमाको हैसियत छ तर उनीहरुको अवस्था हेर्दा छोराहरुले बिर्सेको जस्तो लाग्छ । दिनहुँ ठूलो मात्रामा फोहोर, मलमूत्र र औद्योगिक फोहोर नदी हुँदै समुन्द्रमा पुग्ने गरेको छ ।
औद्योगिक क्रान्तिपछि मानिसमा प्रकृतिलाई नियन्त्रण गर्ने प्रवृत्ति बढ्यो । सूचना र समृद्धिको आगमनसँगै मानिसले गर्व गर्न थाल्यो र आफू प्रकृतिको अंश होइन प्रकृति उसको लागि हो भन्ने महसुस गर्न थाल्यो । धर्मको मूल भागमा प्रकृतिलाई सर्वोच्च मानिन्छ, तर मानिसले गर्व गरेपछि आफूलाई सर्वोच्च मान्न थाल्यो । धर्मको गलत व्याख्याका कारण प्रकृतिमा हानि भइरहेको छ । मूर्तिहरू आदिम प्रकृतिका भए नदीमा मूर्ति विसर्जनमा कुनै समस्या छैन ।
आदिम मूर्ति विसर्जन गर्दा नदीको पानी प्रदूषित हुँदैन, तर दिखावाका कारण सिसा, रसायन, रंग र प्लास्टर अफ पेरिसबाट मूर्ति बनाउन थालेपछि प्रदूषणको चिन्ता बढेको छ । यी प्रदूषकहरूबाट बनाइएका मूर्तिहरू हाम्रो विश्वासमा थिएनन् । यो पनि तथ्य हो कि पहिले मूर्तिहरू थोरै मात्रामा विसर्जन गरिन्थ्यो । तर अहिले बजार, अर्थतन्त्र र दिखावाका कारण मानिस धर्मको जराबाट टाढा सरेका छन्, जसको परिणाम नदी प्रदुषणको रूपमा देखा परेको छ । वास्तवमा हामीले धर्म र आस्थाको नाममा वातावरणलाई जुन हानि पु¥याइरहेका छौँ, त्यसले हामीलाई दीर्घकालीन रूपमा नोक्सान गरिरहेको छ । प्रकृति वा आफूलाई हानि पुयाउनु कुनै धार्मिक कार्य होइन, यसलाई अधार्मिक भनिन्छ ।
धर्म र वातावरणबीच गहिरो सम्बन्ध छ र सबै धर्महरूको प्रकृतिप्रति सकारात्मक दृष्टिकोण छ । उदाहरणका लागि, बौद्ध धर्मले सबै प्राणी, वनस्पति र मानिसको जीवन एक अर्कासँग जोडिएको छ, त्यसैले सबै जीवित प्राणीहरूलाई सम्मान गर्नुपर्छ भन्ने विश्वास गर्दछ । त्यसैगरी, बहाई धर्मले विश्वास गर्छ कि प्राकृतिक समृद्धि र विविधता मानवजातिको लागि ईश्वरको उपहार हो, त्यसैले हामीले यसलाई संरक्षण गर्नुपर्छ ।
हाल वातावरण संरक्षण र ग्लोबल वार्मिङ नियन्त्रणका लागि व्यापक प्रयास भइरहेका छन् तर यसबाट वातावरणीय लक्ष्य हासिल गर्न अझै लामो बाटो छ । तसर्थ, यी लक्ष्यहरू आम जनताको सहभागिताबाट सम्भव हुन सक्छ ।
संसारका सबै समुदायहरूमा धर्मले महत्त्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ र ठूलो संख्यामा मानिसहरू धर्ममा आस्था राख्छन् । तसर्थ, धर्मले वातावरण संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ र वातावरणीय समस्याहरू समाधान गर्न मद्दत गर्न सक्छ ।
चाडपर्व र चाडपर्व हाम्रो संस्कृतिको अभिन्न अंग बनेका छन् । हाम्रो परम्परामा मौसम अनुसार चाडपर्वहरू छन्। बाली चक्र अनुसार चाडपर्वहरू छन् । सबै लोक अनुभव र सम्झनालाई जोगाउने यी चाडपर्वहरूले हाम्रो विगतलाई वर्तमानसँग जोड्ने र भविष्यको बाटो पनि देखाउँछन् । यससँगै चाडपर्वहरूले पनि हामीलाई चाडपर्वमुखी बनाउन खोजेका छन्, अब हाम्रो समाज कति चाडपर्वमुखी हुन्छ त्यो फरक कुरा हो ।
आज कुनै पनि चाडपर्व आउने वित्तिकै वातावरणको बहस सुरु हुन्छ । एकातिर केही प्रगतिशीलहरूले चाडपर्वलाई प्रदूषणको पर्यायवाची भन्न थालेका छन् । चाडपर्व नै प्रदूषणको कारण भएको उनीहरुको बुझाइ छ । अर्कोतर्फ रूढीवादी र परम्परालाई ठोस र स्थिर कुरा मान्ने र चाडपर्वका कारण प्रदूषण फैलिए पनि सम्झौता गर्नुहुँदैन भन्ने विश्वास गर्नेहरू पनि छन् । तेस्रो पक्षमा आम जनता वा जनता छन्, जो चुपचाप आफ्नै राम्रा कमजोरीसहित आफ्नो संस्कृति जोगाउन लागेका छन्, यो जनताले मध्यमार्गी बाटो अपनाइरहेका छन् ।
अब वातावरण जोगाउन चाडपर्व त्याग्ने कि चाडपर्वले हुने प्रदूषणलाई बेवास्ता गर्ने भन्ने प्रश्न उठेको छ । समस्या चाडपर्वमा होइन आधुनिक सभ्यतामा भएका सहरीकरण र औद्योगीकरणले हाम्रो जीवनशैलीमा आमूल परिवर्तन ल्याएको छ भन्ने बुझ्नुपर्छ । विकास र आधुनिकताको नयाँ परिभाषाले चाडपर्व र वातावरणबीचको सम्बन्ध बिगारेको छ । नत्र हाम्रो संस्कृतिमा चाडपर्व र प्रकृतिको अटूट सम्बन्ध थियो । जीवनशैलीमा परिवर्तन आएपछि त्यसको प्रभाव हाम्रा चाडपर्वहरूमा पनि प्रष्ट देखिन थालेको छ । आज परिस्थिति यस्तो अवस्थामा पुगेको छ कि चाडपर्व प्रकृतिसँग नभई प्रदूषणको पर्यायवाची बन्दै गएको छ ।
जसरी चाडपर्वहरूले हाम्रो जीवनमा सकारात्मक भावनाहरू ल्याइदिन्छ, त्यसरी मनाउने तरिकाले पनि वातावरणमा प्रतिकूल असर पारेर समस्याहरू सिर्जना गर्छ । हामी चाडपर्वका दिनमा प्लास्टिकको अन्धोपन प्रयोग गर्न थाल्छौं, जसले हावा, पानी, माटो र सम्पूर्ण वातावरणलाई प्रदूषित गर्छ । खतरनाक रसायनिक पटाकाले वायु प्रदुषणका साथै ध्वनी प्रदूषण र अन्य समस्या निम्त्याउँछ । धेरै हानिकारक ग्यासहरू वातावरणमा समावेश हुन्छन् जसले हाम्रो फोक्सोलाई प्रत्यक्ष असर गर्छ । यसले धेरै प्रकारका रोगहरूका लागि प्रवेशद्वारको रूपमा काम गर्दछ र हानिकारक रासायनिक पदार्थ र रंगहरूले हाम्रो शरीर र हाम्रो स्वास्थ्यमा धेरै नराम्रो प्रभाव पार्छ ।
त्यसैले चाडपर्वको महत्व प्रमाणित हुन सक्ने, वातावरणमा न्यून नकारात्मक असर पर्ने र त्यसको सान्दर्भिकता अक्षुण्ण रहने गरी हरेक चाडपर्वलाई सीमित दायराभित्र राखेर मनाउनुपर्ने समयको आवश्यकता हो । यसका लागि चाडपर्वको महत्व बुझ्नु अति आवश्यक छ, तब मात्र हामीले यसलाई मनाउने महत्व प्रमाणित गर्न सक्नेछौँ ।
यो समस्याको समाधान हाम्रो परम्परामा लुकेको छ । हाम्रो परम्पराले प्रकृतिलाई जीवित मात्र नभई सहजीवन पनि मानेको छ । हाम्रो संस्कृतिले ब्रह्माण्डको मूलमा पाँच तत्वहरूको परिकल्पना गरेको छ । हाम्रा चाडपर्वमा प्रयोग हुने वस्तुलाई स्थानीय तहसँग जोडिएको छ । यसका साथै भाषा, खाना र पहिरनलाई पनि स्थानीय भूगोलसँग जोडिएको छ । चाडपर्वलाई प्रकृतिसँग जोड्ने आजको आवश्यकता छ । हाम्रा सबै चाडपर्वहरू प्रकृतिबाटै जन्मिएका हुन् भन्ने कुरा हामीले सम्झनुपर्छ ।
यो समस्याको समाधान हाम्रो परम्परामा लुकेको छ । हाम्रो परम्पराले प्रकृतिलाई जीवित मात्र नभई सहजीवन पनि मानेको छ । हाम्रो संस्कृतिले ब्रह्माण्डको मूलमा पाँच तत्वहरूको परिकल्पना गरेको छ । हाम्रा चाडपर्वमा प्रयोग हुने वस्तुलाई स्थानीय तहसँग जोडिएको छ । यसका साथै भाषा, खाना र पहिरनलाई पनि स्थानीय भूगोलसँग जोडिएको छ । चाडपर्वलाई प्रकृतिसँग जोड्ने आजको आवश्यकता छ । हाम्रा सबै चाडपर्वहरू प्रकृतिबाटै जन्मिएका हुन् भन्ने कुरा हामीले सम्झनुपर्छ ।
Add Comment