आज महाशिवरात्रि । महाशिव–रात्रि भनेको महाशिवको रात हो । यस दिन शिव–पार्वतीको विवाह भएको मानिन्छ, तर वास्तवमा यस दिन भगवान शिव पहिलो पटक ज्योतिर्लिङ्गको रूपमा प्रकट भएका थिए । शिवपुराण भन्छ– त्यो रातको समय थियो र कसैले पनि त्यो ज्योतिर्लिङ्गको आरम्भ र अन्त्य पत्ता लगाउन सकेन । स्वयम् ब्रह्मा र विष्णु पनि पत्ता लगाउन सकेनन । शिवको यो रूपलाई महाशिव भनिन्छ र त्यो रात नै महाशिवरात्रि हो । शिवका अनेक रूप छन् । धेरै नाम छन् र हरेक नामको पछाडि कथा छ । त्यसमा केहि छ जसले हामीलाई आज पनि जीवन जिउने तरिका सिकाउन सक्छ ।
सबै प्राणीहरूको प्रभु, त्यसैले ईश्वरको नाम
वेदव्यासले महाभारतको विष्णु सहस्रनाम स्तोत्रमा भगवान शिवको लागि ईश्वर शब्द प्रयोग गरेका छन् । शिव पुराणमा पनि धेरै ठाउँमा शिवलाई भगवान भनेर सम्बोधन गरिएको छ । ईश्वरको अर्थ प्रभु हो । शिवलाई ब्रह्माण्डको मालिक मानिन्छ । यही कारणले गर्दा शिवको हरेक नाममा ईश्वर शब्द जोडिएको छ । चाहे केदारेश्वर होस् वा महाकालेश्वर होस् । काशी विश्वनाथको एउटा नाम विश्वेश्वर पनि हो । जो सबैको मालिक हुन, उनि नै भगवान हुन । ब्रह्माको जन्मको कथा शिव पुराणको रुद्र संहितामा वर्णित छ । जसमा ब्रह्माले भनेका छन् कि शिवले मलाई विष्णुको नाभि कमलबाट आफ्नो इच्छा शक्तिले सृष्टि गरेका हुन । ब्रह्माण्डको विनाशको काम शिवको भएकोले उशिवलाई भगवान पनि भनिन्छ । चीजहरू अन्त्य गर्ने अधिकार कसलाई छ । वास्तवमा उनि यसको मालिक हुन ।
शिव सबै ज्ञानका प्रथम गुरु हुन्, त्यसैले नाम विद्योश्वर
शिव पुराणमा शिवलाई विद्योश्वर पनि भनिएको छ । यसको अर्थ सबै ज्ञानको मालिक हो । बृहस्पति देवताहरूका गुरु, शुक्राचार्य राक्षसहरूका शिक्षक र भगवान शिव सात ऋषिहरूका गुरु हुन् जसले सम्पूर्ण मानव समाजको रचना गर्छन् । उनलाई आदिगुरु मानिन्छ । योग, ज्योतिष, तन्त्र र चिकित्सा यी सबै शिक्षा शिवको मात्र हो । पौराणिक कथा छ कि समुद्र मन्थन पछि मोहिनीको रुपमा भगवान विष्णुले देवताहरुलाई सबै अमृत पिउन लगाएपछि दानवहरु न्यायको लागि शिवको समक्ष गए । शिवको लागि सबै बराबर थिए । दानवहरूका राजा बालीले सबै कुरा भगवान शिवलाई सुनाए र भने कि देवताहरूले सबै अमृत पिए र अमर भए । अब तिनीहरू हाम्रा लागि खतरा बन्ने डर हामीमा भएको छ ।
भगवान शिवले सम्पूर्ण अवस्था बुझे र भने कि देवताहरूले यस्तो गर्नु हुँदैनथ्यो । अमृत समान रूपमा बाँड्ने कुरा हो भने उनले सबैमा बाँढ्नु पथ्र्यो । त्यसबेला भगवान शिवले शुक्राचार्य, राक्षसहरूका गुरुलाई मृत संजीवनी विद्या दिए, जसद्वारा उनले मारिएको र जलेको र खरानी मात्र बाँकी रहेको व्यक्तिलाई पनि जीवित पार्न सक्नेभए ।
आफूमा खराबी न ल्याउ, समाजमा नछोड, यही नै नीलकण्ठको सन्देश हो
नीलकण्ठको अर्थ हो जसको घाँटी नीलो छ । यो कथा समुद्र मन्थनसँग पनि जोडिएको छ । जब देवता र दानवहरूले समुद्र मन्थन गर्न थाले, तब त्यसबाट सबैभन्दा पहिले हलहल नामको विष निस्कियो । यो विष यति बलियो थियो कि संसारको विनाश हुन सक्थ्यो । विष के गर्ने भन्ने विषयमा भगवान विष्णुले सबै देवता र राक्षसहरूलाई भगवान शिवको प्रार्थना गर्न सल्लाह दिए । शिव सबैको रक्षा गर्न अगाडि आए र सबैले विष पिए । न मुखमा राखे न पेटमा राखे । घाँटीमा मात्र अड्कियो । विषको प्रभावले उनको घाँटी नीलो भयो र उनलाई नीलकण्ठ भनियो । वास्तवमा यो निलो रंग, यो विष दुष्टको प्रतीक हो । शिव नीलकण्ठ हुन किनभने दुष्टता स्वीकार गरेपछि घाँटीमा रोकिन्छ । न त संसारमा नराम्रो असर होस् भनेर बाहिर निकाल्छन्, न त आफ्नै पेटमा पुग्न दिन्छन् ताकि शरीरमा नराम्रो असर नपरोस् । नीलकण्ठको शिवको रूपले सिकाउँछ कि दुष्टको प्रभाव आफैमा नपर्न नदि, न त समाजमा फैलिन दिनु । उसलाई यस्तो ठाउँमा रोक्नु जहाँबाट ऊ अगाडि बढ्न सक्दैन ।
शिव अघोरीले भेदभाव गर्दैनन्
शिव तन्त्रका देवता हुन् । उनलाई आदि अघोरी अर्थात् विश्वको पहिलो अघोरी पनि भनिन्छ । आफ्नो बुद्धि र व्यवहारमा कुनै भेदभाव नगर्नेलाई अघोर भनिन्छ भन्ने पौराणिक मान्यता छ । जसको बुद्धिमा अरुको विरुद्ध भेदभाव हुन्छ, ती मानिस उग्र हुन्छन् । शिव अघोरी अर्थात् कोमल स्वभावका हुन् । सबैको लागि समान ।
सबै देवताको पूजामा सामग्रीको विशेष महत्व हुन्छ । उपासनाका सामग्रीहरूमा सबैभन्दा कम सावधानी अपनाउनहुने शिव मात्र हुन । शिव पानी दिएर पनि शान्त हुन सक्छ । कुनै पनि पूजामा समावेश नभएका भाङ–धतुरा जस्ता वस्तुहरू शिवलाई अर्पण गरेर मनाउन सकिन्छ ।
शिव मनको देवता हुन । शिव पुराणमा भनिएको छ कि शिवले तपाईंको कामको बारेमा कम र तपाईंको विचारको बारेमा बढी वास्ता गर्छन् । यदि राम्रो हृदयले केहि प्रस्ताव गरेको छ भने, शिवले यसलाई स्वीकार गर्नेछन् । शुद्ध भावविना छप्पन भोग चढाए पनि शिवले स्वीकार गर्दैनन्। शिवलाई सरल स्वभाव मन पर्छ ।
आफ्नो क्रोधलाई सधैं नियन्त्रणमा राख्नु , चन्द्रशेखरले व्यवहारमा शीतलताको सन्देश दिन्छ
चन्द्रशेखर वा आशुतोष दुवैको एउटै अर्थ छ । आफ्नो शिखर अर्थात् निधारमा चन्द्रमा लगाउने व्यक्ति चन्द्रशेखर हुन् । यस शिव नाममा उनको स्वभाव लुकेको छ । टाउकोमा चन्द्रमा लगाउनु भनेको मनलाई सधैं शीतल राख्नु हो । चन्द्रमा शीतलताको प्रतीक हो । शिरमा चन्द्रमाको उपस्थितिले शिवको प्रकृतिमा शीतलता छ भन्ने प्रष्ट हुन्छ । शिव क्रोधित भएको घटना कमै पाइन्छ । धेरै राक्षसहरूलाई मार्दा पनि शिव कहिल्यै क्रोधित भएनन् । रामायणको कथा भनेको रावणले शिवलाई कैलाशबाट लंका लैजान चाहेको थियो । उसले सोचे कि म शिवलाई (कैलाश) मनाएर लैजान्छु । उसले हातले कैलाश पर्वत उठाउन खोज्यो । रावणले कैलाशलाई लंकामा लैजान चाहेको देखेर शिवले कैलाशलाई आफ्नो औंलाले थिचे र रावणको हात त्यहीँ थिचे ।
त्यसपछि रावणलाई थाहा भयो कि उसले शिवलाई क्रोधित गरेको छ । वास्तवमा त्यो बेला पनि प्रभु मुस्कुराउदै थिए । रावणले शिव ताण्डव स्तोत्रको रचना गरी शिवलाई सुनाए र शिवले आफ्नो बुढो औंला हटाई रावणलाई मुक्त गरेका थिए । शिव कहिल्यै विचलित हुँदैनन् । सधैं स्थिर रहन्छन् । त्यसैले उनलाई चन्द्रशेखर भनिन्छ ।
परिस्थिति जस्तोसुकै होस्, जीवनका मूल्यहरूलाई कहिल्यै झुकाउन नदिनु, कैलाशवासी
शिव कैलाश पर्वतमा बस्छन् त्यसैले उनको नाम कैलाशवासी हो । उनको व्यक्तित्वमा पनि त्यस्तै छ त्यसैले उनलाई यस्तो भनिन्छ । कैलाश उचाइको प्रतीक हो, सबैभन्दा दुर्गम । आज पनि कैलाश मानसरोवरको यात्रा सबैभन्दा कठिन छ । शिव कैलाशमा बस्नु ठूलो संकेत हो । विद्वानहरूले कैलाशलाई उचाइको प्रतीक मान्छन् । शिव तपस्याको चरम सीमा हुन । उनि चिहानको शीर्षमा पनि हुन । यो कैलाश उनको तपस्या र ध्यानको उचाई हो ।
कैलाशमा बसेर शिवले पनि गहिरो कुरा बुझाउछन् । घाँटीमा सर्प, शरीरमा खरानी र थोरै साधन बोकेर हिउँको पहाडमा बस्छन् । यो आत्म–सम्मान र जीवनको मूल्यहरूको लागि समर्पणको चिन्ह हो । मनुष्यको जीवनमा स्रोतहरू जतिसुकै थोरै भए पनि धन, वैभव र सुखको अभाव भए पनि आफ्नो स्वाभिमान र जीवनमूल्यको उचाईलाई कम हुन नदिनु यो शिवले सिकाएको हो ।
होशियार र आफैलाई समय दिनु, यो वाघम्बरधारीले सिकाउँछ
शिवलाई वाघम्बरधारी पनि भनिन्छ । वाघम्बरधारी भनेको बाघको छाला लगाउने हो । शिवले अरू कुनै लुगा लगाउँदैनन् । वाघम्बारामा मात्रै बस्छन् । धेरै ठाउँमा शिवको आसन पनि सिंहको छालाबाट बनेको उल्लेख छ । जीवन जिउने गहिरो सूत्र यसैमा लुकेको छ । बाघ र सिंह दुई यस्ता प्राणी हुन् जो सधैं हिंस्रक हुँदैनन् । भोक लाग्दा शिकार पनि गर्छन् । न त तिनीहरूले आफूलाई अनावश्यक रूपमा कष्ट दिन्छन् न तिनीहरूले जंगललाई गडबड गर्छन् ।
शिवको वाघम्बरा धारण गर्नु भनेको शान्तिमय जीवन बिताउनको लागि यो जीवनशैली अपनाउनुपर्ने संकेत हो । आफ्नो र आफ्नो परिवारको लागि धेरै समय दिनु पैसा कमाउन र जीविकोपार्जन गर्न धेरै समय दिनु, जसमा आवश्यकताहरू पूरा हुन्छन् । सिंह र बाघमा अर्को कुरा समान छ । यसमा कुण्डलिनी शक्ति निकै सक्रिय छ । उनको २० किलोमिटर क्षेत्रमा आउने हरेक प्राणीले जहाँसुकै बसेर अनुमान लगाउने गर्छ । तिनीहरू आफ्नो फोकसमा दृढ छन् । वाघम्बरधारी शिवले प्रत्येक मानिसले ध्यान गर्नुपर्छ भन्नुे हो । ध्यानले कुण्डलिनी शक्तिलाई जगाउँछ ।
मृत्युको भय हटाउँछ, महाकालले अकाल मृत्युबाट बचाउँछ
महाकालको प्रत्यक्ष अर्थ हो, जो समयको समय हो । मध्य प्रदेशको उज्जैनमा पनि यही नामको ज्योतिर्लिंग छ । कालका दुई अर्थ छन्, एउटा मृत्यु र अर्को समय । उज्जैन गणनाको केन्द्र हो र जहाँ महाकाल ज्योतिर्लिङ्गको स्थापना भएको छ त्यो स्थान हो जहाँ गुजरने ठाउँ हो।
महाकाल तन्त्रको देवता हो । अघोरीहरूका लागि उनि आराध्य हुन । यसले मृत्युको डर हटाउँछ । शिवको यो रूपले मृत्यु अवश्यम्भावी छ भन्छ । महाकालले मृत्युको भय हटाउछन् । महामृत्युञ्जय मन्त्र जसको लागि महाकाल प्रसिद्ध छ, वास्तवमा अकाल मृत्युबाट बच्ने मन्त्र मात्र होइन मृत्युको डर पनि हटाउछ । शिव भन्छन् कि मृत्युको डर समाप्त गर्नु नै मोक्षको एकमात्र उपाय हो । जबसम्म मृत्युको भय मनबाट हट्दैन तबसम्म कुनै पनि प्राणीले मुक्ति पाउन सक्दैन । आसक्तिबाट मुक्त हुनु नै मोक्ष हो ।
राम्रो गर्छ, त्यसैले नाम शंकर
शंकरको अर्थ कल्याण वा शुभ हो । भगवान शंकर दाता हुन । वेद र पुराणले भनेका छन्ः शम करोति सह शङ्करः। निको पार्ने अर्थात् सुख दिने शंकर हो । उनलाई शंकर भनिन्छ किनभने उनि सबैलाई आशीर्वाद दिन्छन् । शिवले उनको पूजा गर्ने कुनै पनि मानिसमा भेद गर्दैनन् ।
चाहे त्या देवता होस् या दानव । शिवको अगाडि सबै बराबर छन् । दानवहरूलाई जहिले पनि समस्या पर्यो, तिनीहरू शिवको शरणमा जान्छन् । शिवले पनि सही बाटो देखाउछन् । शिवले सिकाउछन् कि अरूको भलाइ गर्ने भावना हुनुपर्छ । जसले सहयोगको याचना गर्छ र यदि तिमी सक्षम छौ भने उसलाई बिना भेदभाव सहयोग गर ।
Add Comment