चाडपर्वमा बजारमा हुने अनियमितता र फितलो अनुगमन मारमा उपभोक्ताहरू- डा. केदार कार्की, वरिष्ठ पशु चिकित्सक

नेपाललाई चाडपर्वको देश भनिन्छ नेपालमा विभिन्न चाडपर्वहरु मनाइन्छ । यस्ता चाडपर्वका धेरै प्रकार छन् । कतिपय चाडपर्वको धार्मिक महत्व छ भने कतिपय राष्ट्रिय पर्वका रूपमा देशभर मनाइन्छ । हाम्रो देशका चाडपर्वहरू चाहे ती धार्मिक रूपमा मनाइँदै छन् वा नयाँ वर्षको आगमनका रूपमा, सबैका आ–आफ्ना विशेषता छन् र क्षेत्रीय प्रभावबाट मुक्त हुनुका साथै देशको राष्ट्रिय सांस्कृतिक एकता र अखण्डतालाई सुदृढ तुल्याउँछन् । यी चाडपर्वहरूले मानिसको मनमा हर्ष, उमंग र उमंगले भरिदिँदा हामीमा राष्ट्रभक्ति र गौरवको भावनासँगै विश्व भ्रातृत्व र समन्वयको भावना पनि बढाउँछ ।

चाडपर्व आउनेबित्तिकै बजारमा भीडभाड हुन्छ, जसका कारण सहर चाडपर्वको आभाले चम्किन्छ । सुनसान सडक, सुनसान गल्ली र सुनसान बजारमा चाडपर्वका युवाहरु देखिन थाल्छन् । चाडपर्वका कारण सुनसान र सुनसान बजारमा जनजीवन र युवापुस्ता आउँछन् । चाडपर्वमा २५ घण्टा पसल खोल्न दिइने भएकाले यस समयमा पसल व्यवसायीले बढी व्यापार गर्न सक्ने भएका छन् ।चुराको चमक, हलिमको गन्ध, इरानी चियाको स्वाद, मेहन्दीको चमक, बिक्रेताको आह्वान र खरिदकर्ताको भीडले बजार सक्रिय छ । बेकरी र मिठाई पसलहरूमा पनि मानिसको भीड देखिन्छ ।

चाडपर्वहरूले व्यक्तिमा नयाँ जागरण र चेतना जगाउने काम गर्छ। उनीहरूले हामीलाई तानाशाहीको अगाडि कहिल्यै झुक्न हुँदैन भनेर सिकाउँछन् । एकअर्कालाई सँगै लिएर एकता फैलाउनमा जोड । हामी सबै चाडपर्वलाई ठूलो उत्सुकताका साथ पर्खिरहेका हुन्छौँ । तिनीहरू हाम्रो एकता र अखण्डता कायम राख्न काम गर्छन् ।

नेपाल बहुजातीय, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक मुलुक हो । यहाँ थुप्रै चाडपर्व मनाइन्छन् । यसैले, यो चाडपर्व र संस्कृतिको धनी मुलुक पनि हो । तर, जबजब चाडपर्व नजिकिन्छन् तबतब बजारभाउ बढ्ने र उपभोक्ता महँगीको चपेटामा पर्ने यहाँको नियमित अभ्यास हो । प्रमुख भनिने अधिकांश नेपालीले मान्ने चाडहरू दसैं र तिहारका समयमा बजारभाउ बिनाकारण अनियन्त्रित रूपमा बढ्छ । सम्भवतः यसैकारण ‘आयो दसैं ढोल बजाई, गयो दसैं ऋण बोकाई’ भन्नेजस्ता भनाइ प्रचलनमा आएका हुन् । यस्ता भनाइ यहाँ चाडपर्वमा हुने खर्चले गर्दा पनि प्रचलनमा आएका हुन् । यसै समयमा बजार बेथिति पनि मौलाउँछ । एकातिर समाजमा रहेपछि चाडपर्व मनाउनैपर्ने बाध्यता, अर्कोतिर महँगीका कारण त्यसमा हुने खर्चले निम्न र मध्यमवर्गीय परिवारका लागि चाडपर्व थेग्नु कठिन हुन्छ । पछिल्लो समय देखासिकी र प्रतिस्पर्धाका कारण पनि चाडपर्व महँगा हुँदै गएका छन् ।

त्यसो त चाडपर्व नजिकिँदा सरकारले सुपथ मूल्य पसलको हौवा पनि चलाउँछ । तर, एक त त्यस्ता पसल पर्याप्त संख्यामा सञ्चालन गरिँदैनन्, अर्कोतिर तिनमा आवश्यक सामग्रीहरू यथेष्ट मात्रामा उपलब्ध हुँदैनन् । अझ अर्को समस्या त्यस्ता पसलमा बिक्री गरिने सामग्रीको गुणस्तरमाथि सधैं प्रश्नचिह्न लाग्ने गरेको छ । यिनै कारण चाडपर्व र खासगरी दसैं र तिहारजस्ता बहुसंख्यक हिन्दू धर्मावलम्बीका पर्व, जुन अचेल साझा रूपमा मनाइन थालेका छन्, को समय व्यापारीका लागि पुराना, नविकेका र गुणस्तरहीन सामग्री बिक्री गर्ने र बढीभन्दा बढी फाइदा लिने अवसर बन्दै आएको छ ।

हाम्रो बजार अनुगमन मौसमी छ । यो प्रभावकारी र परिणाममुखी छैन । त्यसो त बेलाबेलामा अनुगमनको नाममा हल्ला चलाइन्छ । चाडपर्वका बेला यस्तो हल्ला अलि बढ्तै पनि चलाइन्छ तर व्यवहारमा केही हुँदैन । अनुगमन गरिए पनि नाम मात्रको हुन्छ । कारबाहीको नाममा ‘फेरि यसो नगर्न’ सचेत गराइन्छ, त्यत्ति मात्र हो । कारबाहीको कुरा उठ्यो भने व्यवसायीहरू संगठित रूपमा त्यसका विरुद्ध उत्रन्छन् । अनि राज्य लाचार हुन्छ । त्यसैले ठगी मौलाएको छ । मिलेमतो पनि बजार बेथितिको कारक र अनुगमनको समस्या हो । यहाँ सबै जना दोहरो भूमिकामा छन् । नेताहरू व्यवसाय गर्छन्, व्यावसायीसँग साझेदारी गर्छन् । व्यवसायीहरू नेता हुन्छन् । तिनै सांसद, विधि निर्माता, मन्त्री हुन्छन्, ठेकेदारी गर्छन् । अनि प्रभावकारी अनुगमन, नियन्त्रण र नियमन कहाँबाट हुने ? व्यापारमा मनोमानी, कालोबजारी, यातायातमा सिन्डिकेट मौलाउनुको कारण यही नै हो । यिनै कारण हामीकहाँ पेसा, व्यापार, व्यवसाय ठगी र बेइमानीको पर्याय बनेको छ ।

हामीकहाँ बजार बेथितिका थुप्रै उदाहरण छन् । फलफूल तथा तरकारी बजारमा मन्त्री नै घेराबन्दीमा पारिएको र भागाभाग हुनुपरेको देखि बन्दको धम्कीसम्म भोगिएकै हो । सम्बन्धित मन्त्रीकै नेतृत्वमा भएको अनुगमनमा दरबारमार्गका केही पसलमा ब्रान्डको नाममा अस्वाभाविक रूपमा ठगी भएको खुलासा भएपछि सबैले मानिआएकोे व्यापार पनि ठगीको बहाना मात्र भएको खुलेको थियो । आपूर्ति मन्त्रालयले गरेको अनुगमनमा बढी नाफा लिएको आरोपमा केही पसलमा सिलबन्दी गरेपछि व्यापारी त्यसको विरोधमा उत्रेका थिए । त्यसअघि नयाँसडक क्षेत्रमा पनि व्यवसायीहरूले पसल नै बन्द गरेर विरोधमा उत्रेका थिए । ब्रान्डको नाममा लुट मच्चाउँदै आएका व्यवसायीले त अन्तर्राष्ट्रिय ब्रान्डको बदनामी गर्ने प्रयास भएको भन्दै सरकारी अनुगमनको विरोध गर्नुका साथै अनुगमनलाई निरन्तरता दिएको र कारबाही अघि बढाए देशभरको व्यापार बन्द गर्ने धम्की दिएको धेरै भएको छैन । यहाँसम्म कि उनीहरूले चाडपर्वको मुखमा अनुगमन गरेर व्यवसाय धरासायी बनाउने काम गरेको भन्दै ठगीविरुद्धको कारबाहीप्रति असन्तुष्टि जनाउँछन ।

कुनै पनि व्यवसाय देशको कानून, कानून र राज्यको दिशानिर्देश अनुसार सञ्चालन हुनुपर्छ । एकै समयमा, राज्य जिम्मेवार छैन किनभने हामी हाम्रा शिक्षकहरूले धोका दिएनौं । विगतमा राजनीतिक अस्थिरताका कारण कानुनको प्रभावकारिता नदेखिएको र कानुन सरकारको ग्यारेन्टी नहुँदा गलत तत्वको सक्रियता र गतिविधि बढेको छ । अशान्तिपूर्ण र तरल अवस्थामा, अवसरवादी र गलत तत्वहरूको गतिविधि बढ्छ, नयाँ तत्वहरू बलियो हुन्छन्, तिनीहरू ठाउँ खोज्छन् र पत्ता लगाउँछन् ।

नेपाली उपभोक्ता सधैं ठगिएका छन् । चडपर्व आएपछि खुलेआम ठगी लुट्छन् । यो विडम्बनाको विषय हो । हामीले तीन तहको सरकार बनाएका छौं । तर, कामको प्रभावकारिता भने देखिएको छैन । बजारको अनुगमन गर्ने, विसंगति पत्ता लगाउने, अवस्था सुधार गर्न पहल गर्ने, बजार व्यवस्थापन गर्ने, भेला हुने र बजारविरुद्ध कारबाही गर्ने र उपभोक्ताको हित संरक्षण गर्ने जिम्मेवारी सबै तहमा सरकारको हुन्छ । जसका कारण नेपाली उपभोक्ताले अनियन्त्रित बजार मूल्य र महँगोको मार भोग्नु परेको छ । आम्दानीको अभाव र बजारविहीन वस्तु किन्ने बाध्यताले सर्वसाधारण दोहोरो मारमा परेका छन् । यो थाहा पाएर पनि राज्यस्तरबाट आवश्यक कारबाही नहुँदा बजार विकृति जारी रहन्छ र उपभोक्ता गुणस्तरहीन, म्याद नाघेका र मिसावट भएका सामानको अप्राकृतिक मूल्य तिर्न बाध्य छन् ।

एकातिर उपभोक्ता स्वयं सचेत हुन जरुरी छ भने अर्कोतर्फ उपभोक्तामा विश्वास जगाउने र व्यवसायिक इमान्दारी देखाएर सचेत गराउनु पनि उत्तिकै आवश्यक र अपरिहार्य छ । अन्यथा विना कारण मूल्यवृद्धि हुने, उपभोक्ता लुट्ने क्रम जारी रहने र उपभोक्ता अधिकार कागजमा सिमित रहने निश्चित छ ।