भित्रिएयो वडा दशै पीडा बोकेर – डा. केदार कार्की

आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि प्रारंभ हुने नेपालीको महान पर्व बडादशैं आजदेखि शुरु भएको छ । यस दिनलाई घटस्थापना भनिन्छ । यसै दिनदेखि नवरात्रि आरम्भ हुन्छ । आज घरघरमा दुई महत्वपूर्ण कार्य गरिन्छ । पहिलो काम यस दिन जमरा राखिन्छ भने अर्को यसै दिन घटस्थापना गरी देवी–देवताको आवाहन गरिन्छ ।

धार्मिक परम्पराअनुसार जौलाई वैदिक यज्ञका लागि अत्यावश्यक वस्तुका रुपमा लिने गरिन्छ । माता भगवतीलाई मनपर्ने वनस्पतिको रुपमा जमरालाई लिने गरिएको धार्मिक विश्वास छ । त्यसैकारण नवदुर्गा भवानीलाई खुशी बनाउन दशैँमा जमरा राख्ने गरिएको हो । बडा दशैँको नौ दिनसम्म अर्थात नवमीसम्म नवरात्रको विधि अनुसार प्रत्येक दिन फरक–फरक देवी–देवताको पूजा गरिन्छ । प्रतिपदादेखि शैलपुत्री, ब्रम्हचारिनी,चन्द्रघण्ट,कुष्माण्डा, स्कण्दमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी, सिध्दिदात्रीलगायत नवदुर्गाको पूजा आराधना गर्ने गरिन्छ ।
दशैँका प्रमुख दिनहरु

घटस्थापना
दशैँको पहिलो दिनलाई घटस्थापना भनिन्छ । गाईको गोबरले लिपेर सरसफाई गरेपछि बिशुध्द जलपूर्ण घटको स्थापना गरेर देवी–देवतालाई आव्हान गरिने भएकोले यस दिनलाई घटस्थापना भनिएको हो । यो दिनबाट दशैँको शुभारम्भ हुन्छ । घटस्थापनाका दिनदेखि विभिन्न शक्ति पिठहरुमा पूजा गर्नेहरुको भीड लाग्ने गर्दछ ।

फूलपाती
घटस्थापनाको सातौं दिन सप्तमी तिथिलाई फूलपाती भनिन्छ । यो दिनमा बेलपत्र, अदुवाको बोट, उखु, केरा, धानको गाभा, अनार लगायत नै प्रकारका पल्लवहरु दशैँघरमा भित्र्याउने गरिन्छ । यसै दिन गोरखा दरवारको दशैँघरबाट ल्याइएको फूलपातीलाई काठमाण्डौको जमलमा ल्याई परेड र बढाइँका साथ हनुमानढोका दरवारमा भित्राउने प्रचलन रहेको छ ।

अष्टमी
नवरात्रको आठौँ दिन अष्टमी पर्व मनाइन्छ । यो पर्वको छुट्टै महत्व रहेको छ । यस दिनमा महाकाली–भद्रकालीलगायतको पूजाआजा गरिन्छ । प्राचिनकालमा दक्षप्रजापतिको यज्ञ नाश गर्न ज्यादै शक्तिशाली भद्रकालीको उत्पत्ति भएको यो दिनमा मानिसहरु आफ्नो कूलदेवता र स्थानीय देवी–देवतालाई पुजेर बलि दिने गर्दछन् भने शाकाहारीका लागि कुभिण्डो, नरिवल, केरालगायत चढाउने गर्दछन् ।

महानवमी
नवरात्रको नवौँ दिन, सिध्दिधात्री देवीको पूजा गरिन्छ । कलकारखाना, हतियार, यातायातका साधनलगायतको पूजा गरेर महानवमी पर्व मनाईन्छ । काम, क्रोध, लालच,मोह, इश्र्यालगायतका विकारहरु नवदुर्गाको प्रसादले हट्ने र सुख, शान्ति,समृद्धि फैलिने विश्वासका साथ नवमी पर्व मनाउने गरिएको छ ।

विजया दशमी
नवरात्रको दशौं दिन सबैभन्दा महत्वको दिन हो । यो दिन विजया दशमी पर्व धुमधामका साथ मनाइन्छ । घटस्थापनाको दिन राखिएको जमरा र मान्यजनको हातबाट रातो टिका लगाएर विजया दशमी मनाइन्छ ।्नौ दिनसम्म दुर्गा भवानी र अन्य देवी–देवताको नाममा पूजा गर्दा कुनै कमजोरी भयो कि भन्ने सोचेर त्यसलाई पूरा गर्न तामाको थालीमा चन्दनले अष्टदल लेखी त्यसको वीचमा रातो अक्षताको तीन थुप्रो बनाएर वीचमा अपराचिता देवी, दाहिनेतिर जया देवी र देब्रेतिर विजया देवीको आव्हान गरी जमरा लगायतको पूजा गरी दुर्गा भवानी र अन्य देवी देवतालाई चढाई आरती र पुष्पाञ्जली गर्ने परम्परा रहेको छ ।

दसैँ नजिकिँदै जाँदा चङ्गा उडाउनु सामान्य हुँदै जान्छ। अब वर्षा नपठाउन भगवान्लाई सम्झाउने एउटा तरिका मानिने भएकाले चङ्गा उडाउने गरिन्छ।  यो नेपालमा दसैँ मनाउनुको एउटा महत्वपूर्ण पाटो हो। रङ्गीचङ्गी चङ्गा र ुचङ्गा चेटु ९यो वाक्यांश सामान्यतया एकले अर्को व्यक्तिको चङ्गाको डोरी काट्दा प्रयोग गरिन्छ० भनेर चिच्याउने आवाजहरू चाडको समयमा लोकप्रिय रहन्छ। तास, लङ्गुर बुर्जा, कौडा आदी खेल्नु पनि दसैँ मनाउने अर्को तरिका हो। दसैँको समयमा केटाकेटीहरू चङ्गा उडाउन व्यस्त हुँदा, परिवारका ठुला सदस्यहरू पैसा र रमाइलोको लागि एकसाथ भेला भएर र तास खेलेर आफ्नो समय बिताउँछन्।

नयाँ लुगा किन्नु र लगाउनु चाडबाडको महत्वपूर्ण भाग हो। गाउँघरमा बसोबास गर्ने धेरै मानिस गरिबीको रेखामुनि रहेकाले उनीहरूका लागि नयाँ लुगा दसैँसँगै मात्र किनमेल गरेको पाइन्छ। लगभग सबै पसलहरूमा उत्सव प्रस्तावहरू र छुटहरूका साथ सामानहरू बिक्री गरिन्छ। यसले किनमेललाई थप आकर्षक बनाउँछ। चाडबाडमा सबैभन्दा बढी लत्ताकपडा बिक्री हुने गरेको छ।

दसैँमा निर्माण गरिएको फिर्के पिङ
उत्सवको रूपमा देशका धेरै भागहरूमा बाँसको पिङहरू निर्माण गरिन्छ। दसैँमा विभिन्न प्रकारका पिङहरू निर्मण गरिन्छन्। यसले स्थानीय संस्कृति, परम्परा, सामुदायिक भावना, र आनन्दको सबै भन्दा राम्रो प्रस्तुती मानिन्छ। यी पिङहरू समुदायका सदस्यहरूले परम्परागत सामग्रीहरूद्वारा निर्माण गरेका हुन् जसमा कडा घाँस, बाँसको लट्ठी र काठ र डोरी प्रयोग गरिन्छ। सामान्यतया घटस्थापनाको एक हप्ताअघि नै पिङ निर्माण हुने र दसैँपछि आउने तिहारपछि मात्र भत्काउने गरिन्छ। कुनै-कुनै पिङको उचाइ बीस फिटभन्दा बढी हुन्छ। सबै उमेरका मानिसहरू पिङको आनन्द लिन्छन्। चाडबाडको समयमा मेला तथा उत्सवको आयोजना गरिन्छ। सामान्यतया, यस पर्वमा विविध सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू पनि आयोजना गरिन्छ।। तथापि, सहरहरूमा व्यावसायिक मेला र उत्सवहरू सामान्यतया व्यवस्थित हुन्छन्।

हरेक वर्ष दसैँमा राँगा, हाँस, भेडा, कुखुरा, खसी बोकालगायत हजारौँ जनावरको वध हुने गरेको छ। यस्ता बलिबाट देवीदेवताहरू प्रसन्न हुन्छन् भन्ने मान्यता भएकाले यसलाई महत्वपूर्ण अनुष्ठानका रूपमा लिइन्छ। प्रायः सबै मन्दिरहरू, विशेष गरी दुर्गा र काली मन्दिरहरूमा हजारौँ बलि चढाइन्छ। अष्टमी र नवमी बलि दिने प्रमुख दिन हो। देवीदेवताहरूलाई प्रसन्न पार्न हजारौँ पशुहरूको बलि चढाइन्छ भने मानिसहरू चाडवाडका लागि पशुहरूको पनि बलि चढाउँछन्। चाडबाडको पन्ध्र दिनसम्म धेरै भोज भतेर र जमघट हुने भएकाले मासुको माग ह्वात्तै बढ्छ। माग पूरा गर्न, जनावरहरूको वध धेरै उच्च र आवश्यक हुन्छ जसले गर्दा यस पर्व खर्चिलो हुन जान्छ।

दशैं नजिकिँदै गर्दा मुलुक प्राकृतिक प्रकोपको चपेटामा परेको छ । तर नेपाली समाजले पनि आफ्नो सबैभन्दा ठूलो चाड बडादशैको पहिलो दिन घटस्थापना नवरात्रि रम्भको नाममा मनाउन खोजेको छ । घटस्थापनाको दिन, दशैको दिन जमरालाई खोप लगाइन्छ। दशैंको घटस्थापनामा मकै र गहुँ भण्डारण गर्ने चलन छ । आश्विन शुक्ल प्रतिपदाको दिनलाई घटस्थापना भनिन्छ। यस दिन आत्मशुद्धि गरेपछि खोला, खोला, उपत्यका वा आफ्नो मनपर्ने ठाउँमा गएर मिठो बालुवा ल्याई दशैं घर वा पूजाकोठामा राखेर जमरा संकलन गर्ने ठाउँमा जौ रोप्ने ।

जौलाई वैदिक यज्ञहरूका लागि आवश्यक वस्तु मानिन्छ। जामरा हिन्दू धर्ममा देवी भगवतीको मनपर्ने बिरुवा मध्ये एक हो, त्यसैले संस्कृतमा देवी भगवतीलाई प्रसन्न पार्न जामरा हुर्किन्छ भन्ने मान्यता छ। आजदेखि नवमीसम्म हरेक नेपालीका घरघर तथा दुर्गा सप्तशती (चण्डी), स्तोत्ररत्नावली, कालिकास्तोत्र, दुर्गाकवच, श्रीमद्देवी भागवत आदि देवी मन्दिर तथा मन्दिरहरूमा दुर्गाको पूजा, आराधना र आराधना गरिन्छ ।
हिन्दू मान्यता, धर्म र संस्कृति अनुसार पुराणमा उल्लेख भएको घट कलशमा सप्तसागर, सप्तद्वीप, सबै नदी तथा तीर्थका देवता देवीहरू समाहित छन् । यस बाहेक घटक्लाश पनि अष्टमंगलको शुभ चिन्हमा समावेश छ। माथि उल्लिखित दिन घट कलश स्थापना गरी सबै देवता, तीर्थ, पवित्र नदी, झरना, सप्तसागर, सप्तद्वीप आदिलाई समाहित गरी दशैँ पूजा आरम्भ गरिएको थियो ।

दशैं पर्व हर्षोल्लासका साथ मनाइन्छ । दशैलाई नेपालीहरुको प्रमुख चाड मान्ने चलन छ । दशैं पर्व असत्यमाथि सत्यको विजय र आसुरी शक्तिमाथि दैवी शक्तिको प्रतीकका रुपमा मनाइन्छ । दशैंमा नेपालीले आफ्नो क्षमता बिर्सेर दशैं मनाउँछन । यस वर्षको दशै नेपालीका लागि महँगो मात्र नभएर पीडादायी पनि बनेको छ । दशै नजिकिँदै गर्दा बजारमा सामानको भाउ आकासिएको छ, दिनप्रतिदिन बढ्दै गएको बजार मूल्य नियन्त्रणमा सरकारले ध्यान दिन नसकेको र लगातारको वर्षाले जनताको धनमालको ठूलो नोक्सानी भइरहेको छ । धेरैले दशैं खुसीसाथ मनाउने तयारी गरिरहेका छन, तर होश हराएका छन ।

बाढीका कारण ठूलो धनजनको क्षति भएको छ । सडकहरू भत्किएका छन्, बगेका छन, पहिरोले पुरिएका छन । यातायात सेवा अवरुद्ध भएको देखिन्छ । आम नागरिक दशैं मनाउन जान पाएका छैनन । धेरै ठाउँमा भारी वर्षाले जमिन ढाकेको हुनाले थोरै पानी परे पनि ठूलो पहिरो र कतिपय नदीमा अचानक बाढी आउने खतरा छ । जसका कारण यात्रा असुरक्षित हुने भएकाले हिड्दा सावधानी अपनाउनु जरुरी छ ।
नेपालको वर्तमान राजनीतिक परिवेशमा पनि विभिन्न आदिवासी जनजाति ९आदिवासी जनजाति० ले आफूमाथि राज्यले चाडबाड थोपरिएको तर्क गर्दै आएका छन् नेपाली राज्यमा प्रभुत्व जमाएको हिन्दु सम्भ्रान्तवर्गको सांस्कृतिक प्रभुत्वको विरोध गर्न विभिन्न सङ्गठनले दसैँ बहिष्कार गर्ने गरेका छन् अहिलेसम्म ती अभियानहरूले देशभरि सीमित प्रभाव पारेका छन्। तैपनि, दसैँ र अन्य सांस्कृतिक उत्सवहरू पनि नेपाली जीवनशैलीमा गाँसिएका छन ।