शहरी बाढी समस्या को बारम्बार र बढ्दो चुनौतीहरू

विश्वका धेरै देशहरूमा शहरी बाढीका यस्तै घटनाहरू भएका छन् । उदाहरणका लागि, २००० र २००९ को बीचमा, दक्षिण अफ्रिकाका धेरै शहरहरूमा ठूलो आर्थिक क्षति भयो र १४० जनाको मृत्यु भयो अमेरिकी डॉलर १७० बिलियन को । २०१२ मा, चीनको वुहान, नान्जिङ र तियानजिनमा जल निकासी प्रणाली भारी वर्षाको सामना गर्न असफल भयो । सन् २०२१ मा हेनरी र इडा आँधीका कारण अमेरिकाको पूर्वी तटमा रहेका धेरै सहरहरू डुबानमा परेका थिए । २०२३ मा, बेइजिङ (चीन) को ठूलो बाढीले यसको यातायात प्रणालीमा क्षति पु¥यायो । अमेरिकाको न्युयोर्क सहर ठूलो वर्षाले विनाशकारी भएको थियो, जसले गर्दा आपतकालको अवस्था सिर्जना भयो र लिबियाको डेरनाले विनाशकारी बाढीको अनुभव ग¥यो जसले १,००० भन्दा बढी मानिसहरूको ज्यान लियो र लगभग १०,००० बेपत्ता भए ।

शहरी बाढीको बढ्दो घटनाहरूले स्थानीय पूर्वाधार, व्यवसाय र मानव जीवनमा ठूलो क्षति पु¥याउँछ, जसले भविष्यमा स्थानीय, राज्य स्तर र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पार्नेछ । आर्थिक हब भएकोले, सहरको गतिविधिमा कुनै पनि अवरोधले ठूलो आर्थिक नोक्सान निम्त्याउँछ । सडकहरू क्षतिग्रस्त हुन सक्ने हुँदा, मोबाइल फोन नेटवर्कहरू सञ्चालन गर्न नसक्ने हुन सक्छ र विद्युतीय झट्काबाट बच्न सुरक्षा सावधानीको रूपमा बिजुली लाइनहरू काट्न सकिन्छ । त्यस्ता घटनाहरू पछ्याउँदै, शहरका पूर्वाधारहरू पुनः प्रयोग गर्नु अघि पुनर्निर्माण वा मर्मत गर्नुपर्छ, र थप रूपमा, बाढीको पानी घट्दै जाँदा, शहरहरूले हैजा र मलेरिया जस्ता सम्भावित रोगहरूको ठूलो घटनाको सामना गर्नुपर्ने हुन सक्छ ।

हाम्रा सहरहरूमा सहरी विकासले वर्षाको पानीलाई जमिनमा पर्नबाट रोक्ने छाना, सडक, ड्राइभवे र पैदल मार्गहरू जस्ता कडा सतहहरू सिर्जना गर्दछ । यसको मतलब प्राकृतिक रूपमा हुने भन्दा बढी पानी प्रवाह हुन्छ । नेपालमा सहरी बाढीका कारण बहुआयामिक छन् । जसमा द्रुत सहरीकरण, अपर्याप्त सहरी योजना र पूर्वाधार, जलस्रोतको अतिक्रमण, अवरुद्ध ढल निकास प्रणाली, अनुचित फोहोरमैला व्यवस्थापन र जलवायु परिवर्तन समावेश छ । भवनहरू र सडकहरूको ठोस सतह (जसलाई अभेद्य आवरण पनि भनिन्छ) ले वर्षाको पानीलाई जमिनमा छिर्नबाट रोक्छ, जसको परिणामस्वरूप बहाव हुन्छ ।

यस प्रकारको बाढी सहरी वातावरणमा धेरै हुने भएकाले यसलाई कहिलेकाहीँ शहरी बाढी पनि भनिन्छ । पछिल्लो समय देशका प्रमुख सहरहरूमा ’शहरी बाढी’ को आवृत्ति र गम्भीरता बढेको छ । फलस्वरूप, शहरी बासिन्दाहरूले पानी जम्ने र ट्राफिक जाम जस्ता समस्याहरूको सामना गर्नुपरेको छ, जसले उनीहरूको दैनिक जीवनमा क्षति र अवरोध सिर्जना गरेको छ । सहरी बाढीको बारम्बार र बढ्दो समस्या एक प्रणालीगत समस्या हो र यसको मूल कारण अन्य विषयहरूलाई बहिष्कार गर्दै आर्थिक लाभलाई प्राथमिकता दिनु हो ।

क्याचमेन्ट क्षेत्र विस्तार र यसमा ढुङ्गा र ढुङ्गा जम्मा हुँदा, पानीको घुसपैठ दर घट्छ, जसले शहरी क्षेत्रमा तुलनात्मक रूपमा बाढीको अवस्था निम्त्याउँछ, तर धेरै छिटो र अचानक उत्पन्न हुन्छ, जसलाई ’शहरी बाढी’ भनिन्छ, शहरी बाढीसँग सम्बन्धित समस्याहरूको दायरा अपेक्षाकृत स्थानीय तहदेखि ठूला घटनाहरूमा फैलिएको छ, जसमा मानिसहरूको छोटो अवधिको स्थानान्तरण, नागरिक सुविधाहरूमा क्षति, पानीको गुणस्तरमा ह्रास जस्ता समस्याहरू समावेश छन् । र यसबाहेक, शहरी क्षेत्रहरू धेरै सघन जनसंख्या भएकाले महामारीको जोखिम उत्पन्न हुन्छ । तसर्थ, शहरी बाढीबाट उत्पन्न सामाजिक र आर्थिक क्षति ठूलो हुन सक्छ । सहरी बाढी भनेको ड्रेनेज सिस्टमको क्षमता भन्दा बढी वर्षाको कारणले गर्दा घनी जनसंख्या भएको क्षेत्रहरूमा जमिनको डुबान हो । शहरी बाढी ग्रामीण बाढी भन्दा फरक छ किनभने शहरीकरणले क्याचमेन्टको विकास गर्दछ, जसले बाढीको शिखरको तीव्रता १.८ देखि ८ गुणा र बाढीको मात्रा ६ गुणाले बढाउँछ ।

फलस्वरूप, उच्च प्रवाहको कारण बाढी धेरै छिटो (मिनेट भित्र) आउँछ । नेपालमा सहरी बाढी आउनुका केही कारणहरू अत्यधिक ओभरल्याण्डको बहाव, नदीको किनार, बाढी मैदान र नदीको किनारमा अतिक्रमण, जमिनको पानी शोषण गर्न सिमसार क्षेत्रहरूको बढ्दो असक्षमता, आदिलाई बुझ्न सकिन्छ । नालीको अनुचित व्यवस्था र भारी वर्षाको पानीको कमजोर व्यवस्थापन आदि सहरी बाढीको कारण हुन् ।

सहरी बाढी बढ्नुका कारणहरूः
मौसम परिवर्तनः यसले अप्रत्याशित मौसमी ढाँचाहरू निम्त्याउँछ, तीव्र वर्षा, तातो लहरहरू र चक्रवातहरू निम्त्याउँछ ।
अनियोजित सहरी विकासः प्राकृतिक स्रोतहरूमा अनियोजित र गैरकानूनी गतिविधिहरूको द्रुत विस्तारले शहरहरूलाई असुरक्षित बनाउँछ । अनियोजित सहरीकरण र जनसङ्ख्या वृद्धिसँगै निर्माण गतिविधिहरू (विशेष गरी तल्लो क्षेत्रमा) बढेको छ र यसले जलस्रोतहरू गुमाएको छ ।
मानव अतिक्रमणः पक्की संरचना निर्माण शहरी बाढीको कारण हो।सहर कंक्रीट संरचना (पक्की फुटपाथ, सडक र बस्ती मार्फत) मा बढ्दै जाँदा, वर्षाको पानीको घुसपैठ कम भएको छ, जसले अत्यधिक आँधी पानीको बहावमा वृद्धि भएको छ ।
अपर्याप्त बाढी व्यवस्थापनः धेरै शहरहरूमा उचित बाढी नियन्त्रण प्रणाली छैन । उदाहरणका लागि, पानी जम्ने समस्या शहरी नेपालमा प्रायः देखिन्छ, जसले नगरपालिकाको तयारीको कमीलाई उजागर गर्दछ ।
फोहोर व्यवस्थापनका समस्याहरूः ड्रेनेज सिस्टममा ठोस फोहोरको अनुचित व्यवस्थापनका कारण बाढीको समस्या अझ बढेको छ ।

शहरी बाढीका कारण शहरी क्षेत्रले सामना गर्नुपरेका चुनौतीहरूः
पूर्वाधारको क्षतिः भारी वर्षा र बाढीले भवन र सडकलाई क्षति पु¥याउन सक्छ, दैनिक जीवनमा बाधा पु¥याउँछ । उदाहरणः शहरहरूमा बारम्बार जलमग्न ।
यातायात अवरुद्धः सडक र सार्वजनिक यातायात प्रणालीमा पानी जमेकोले ट्राफिक जाम हुन्छ, मानिसहरूलाई शहर वरिपरि आवतजावत गर्न गाह्रो हुन्छ ।
आपतकालीन प्रतिक्रियाः अप्रत्याशित प्रकोपहरूले सहरको स्रोतसाधनमा दबाब दिन्छ र बजेटलाई विकासको सट्टा पुनरुत्थान वा पुनः प्राप्तितर्फ निर्देशित गर्छ ।
प्रदूषण सम्बन्धित समस्याहरूः ठूलो मात्रामा दूषित बहावले शहरी जल निकासी प्रणालीलाई ओझेलमा पार्न सक्छ, जसले ’फ्ल्यास फ्लड’ निम्त्याउँछ ।
सार्वजनिक स्वास्थ्य जोखिमः सहरी बाढीले पानीजन्य रोगहरू, दूषित पिउने पानी, र रोगजनकहरू फैलाउन सक्छ ।
खाद्य, पानी र ऊर्जा सुरक्षाः प्राकृतिक प्रकोपहरूले यी आधारभूत आवश्यकताहरूलाई धम्की दिन्छ, विशेष गरी नदी किनारका शहरहरूमा जनसंख्याको लागि ।
सामाजिक असमानताः सहरी बाढीले प्रायः कम आय भएका समुदायहरू र सीमान्तकृत समूहहरू सहित कमजोर जनसंख्याहरूलाई असमान रूपमा असर गर्छ ।
सहरी योजनामा रहेका कमजोरीहरूः वाटर बडी म्यापिङको उपेक्षा ।
अपर्याप्त प्रारम्भिक चेतावनी प्रणालीः भरपर्दो पूर्व चेतावनी प्रणाली लागू गर्न असफल ।
स्थानीय निकायको सीमित तयारीः स्थानीय निकायहरूमा प्रायः विपद्को स्थितिलाई कुशलतापूर्वक व्यवस्थापन गर्न पर्याप्त तालिम, स्रोत र सुविधाको अभाव हुन्छ । विपद् न्यूनीकरणको जिम्मेवारी मुख्यतया जिल्ला प्रशासनमा छाडिएको छ । जसले बलियो स्थानीय स्तरको प्रतिक्रिया क्षमताहरूको आवश्यकतालाई उजागर गर्दछ ।

अगाडिको बाटोः सहरी जलस्रोत र भू–उपयोगसँग सम्बन्धित बाढी जोखिम र क्याचमेन्टहरू बुझ्न सबै शहरहरूमा अध्ययनहरू सञ्चालन गरिनुपर्छ । ताल र नदी व्यवस्थापन योजना परिभाषित गरी तिनको संरक्षण र अतिक्रमणबाट मुक्तिमा स्थानीय नागरिकलाई संलग्न गराउनुपर्छ । भौगोलिक सूचना प्रणाली (न्क्ष्क्) स्थानीय जल निकायहरू ट्याग गर्न, अतिक्रमण निगरानी र मौसम बुझ्न प्रयोग गर्नुपर्छ । मौसम परिवर्तनको ढाँचामा वास्तविक–समय अद्यावधिकहरूको लागि डप्लर रडार सहित थप प्रारम्भिक चेतावनी प्रणालीहरूमा लगानी गर्नुपर्छ । सिमुलेशनहरू बाढी–प्रवण क्षेत्रहरू वा ’बाढी हटस्पटहरू’ को लागी सञ्चालन गरिनु पर्छ, विशेष गरी जब वर्षा ढाँचा परिवर्तन हुँदैछ । बाढी–सम्बन्धित प्रकोपको अवस्थामा तत्काल राहत प्रदान गर्न शहर–व्यापी डाटाबेसमा लगानी गर्नु पर्छ ।

ड्रेनेज र वर्षाको पानी सञ्जालहरू पुनरुत्थान र विद्यमान पाइपलाइनहरू (बहिने वा वर्षाको पानी) को सर्वेक्षण गरी जल जम्ने क्षेत्रहरू पहिचान गरिनुपर्छ । सहरी खानेपानी व्यवस्थापनमा संलग्न निकाय र संस्थाबीचको समन्वयमा सुधार गर्नुपर्छ । सिमसार तथा जलस्रोत संरक्षणको बारेमा जनचेतना फैलाउनुपर्छ । स्पष्ट सहरी खानेपानी नीति बनाउनुपर्छ । सहरी खानेपानी व्यवस्थापनमा नागरिकको सहभागितालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । शहरी र ग्रामीण दुवै क्षेत्रमा परम्परागत स्थानीय जलस्रोतहरूको संरक्षण र पुनरुत्थानमा नयाँ जोड दिन आवश्यक छ । यी जल निकायहरूले सुधारिएको पानीको स्तर र गुणस्तरका साथै बाढी न्यूनीकरणका लागि शहरी नीलो–हरियो पूर्वाधारहरू सिर्जना गर्नेछन् (विशेष गरी रेन बगैंचा र बायोस्वेलहरू, शहरी पार्कहरू, हरियो छाना र हरियो पर्खालहरू जस्ता क्युरेट गरिएको पूर्वाधारहरू मार्फत) ।

समाधान
नेपालले आफ्ना सहरहरूको अत्यधिक घनत्वलाई नजिकबाट जाँच्नुपर्दछ र आर्थिक, वातावरणीय र सामाजिक दिगोपनाको आधारमा जनसांख्यिकीय घनत्वलाई स्वीकार्य सीमाभन्दा बाहिर रोक्ने राष्ट्रिय नीति बनाउनुपर्छ । साथै, बसाइँसराइ र ठूला सहरहरूमा पर्ने बोझलाई कम गर्न स–साना सहरमा लगानी र विकासका लागि ठूला कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्नेछ । यसले अन्य सहरको विकासमा स्थायी गति दिनेछ । नागरिकहरूमा विपद् जोखिम न्यूनीकरण गर्ने व्यवहारको विकास गर्न पनि पहल गर्नुपर्छ । देशभरका पुरुष, महिला र बालबालिकालाई आफ्नो दैनिक जीवन, जीविकोपार्जन र व्यवसायिक ढाँचामा जोखिम न्यूनीकरण गर्ने सोचलाई प्रवर्द्धन गर्न प्रेरित गर्नुपर्छ । यसका लागि राज्यले विपद् जोखिम न्यूनीकरण र व्यवस्थापनका लागि ठूलो स्तरको शिक्षा कार्यक्रम सञ्चालन गर्न आवश्यक छ ।

योजनाबद्ध शहरी विकास, शहरी क्षेत्रहरूमा हरित कभर र हरित बेल्ट वृद्धि, भारी वर्षाको पानी निकास प्रणालीमा सुधार आदि केही रोकथाम उपायहरू छन् जुन संस्थागत तयारीहरू अपनाउनुपर्छ – यस सम्बन्धमा केही संस्थागत तयारीहरू निम्नानुसार छन् – जनस्वास्थ्य प्रशिक्षण कार्यकर्ता, खोप र औषधिको उपलब्धता सुनिश्चित गर्ने र रोकथामका लागि मनसुन पूर्व तयारी गर्ने, नागरिकलाई रोकथामसम्बन्धी तालिम दिने लगायतका विगतका घटनाहरूबाट सिकेर त्यसका आधारमा उपयुक्त सुरक्षा उपायहरू अवलम्बन गर्ने, निजी क्षेत्रलाई यससँग जोडेर सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने प्रयास भइरहेको छ ।

जनताको मानसिकतामा, सहरी जनताको रहनसहन र जीवनशैलीमा सुधार सम्बन्धी मापदण्ड अपनाउने आदि । यस समस्यालाई प्रभावकारी रूपमा समाधान गर्न तत्काल पहल आवश्यक छ । सहरी बाढीको चुनौतीलाई सफलतापूर्वक सम्बोधन गर्न केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय सरकारका साथै नागरिकको सक्रिय सहभागिता रहेको सहकार्यात्मक दृष्टिकोण अपनाउनु आवश्यक छ ।